Κείμενο - Εισήγηση 1ης συνάντησης Ανοικτού Κύκλου Μαθημάτων για την Πολ.Φιλοσοφία (Ευγενία Μυλωνάκη)

Κείμενο - Εισήγηση απο την 1η Συνάντηση κύκλου ανοικτών μαθημάτων με θέμα: 

 Πολιτική Φιλοσοφία:Από τον Πλάτωνα στον Αριστοτέλη

Εισηγήτρια: Ευγενία Μυλωνάκη
(Πανεπιστήμιο Πατρών)

Μυθολογίες [1] Όπου ο φιλόσοφος μπορεί και γιουχάρει ή Ου, που θα μου πεις εμένα ρε Της Ευγενίας Μυλωνάκη Οι Έλληνες μπορούν και με λίγα, δήλωσε ο Πάνος Παναγιωτόπουλος, ο υπουργός του πολιτισμού στο παγκόσμιο συνέδριο της φιλοσοφίας τον περασμένο Αύγουστο στην Αθήνα. Οι φιλόσοφοι γιούχαραν. [3] Και όμως. Αυτοί οι αδιάφοροι καλοταϊσμένοι διανοούμενοι που κοιτάνε στον ουρανό και σκοντάφτουν στην γη [4], που τίποτα χρήσιμο δεν ξέρουν να κάνουν, παρα μόνο κάθονται και συζητάνε, αυτοί που χλεύασε ο Αριστοφάνης στις Νεφέλες [5] γιούχαραν. Βοηθήστε να γίνει ο κόσμος μας πιο ανθρώπινος και δίκαιος, είπε ο υπουργός, και για πρώτη φορά στην ιστορία της δυτικής σκέψης ο φιλόσοφος αντί να κάτσει και να το σκεφτεί, γιούχαρε. Είπε ο φιλόσοφος. Ου, που θα μου πεις εμένα ρε. Σε ένα από τα ωραιότερα βιβλία που γράφτηκαν ποτέ, τα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη, ο φιλόσοφος ρωτάει: Ποιο είναι αυτό το πράμα στη ζωή, αυτό το ένα, το αγαθό και το άριστο, που για χάρη του κάνουμε ό,τι κάνουμε; Αυτό το πραμα που δεν θα μεταχειριστούμε ποτέ για να πετύχουμε κάτι άλλο, αλλά που θα μείνει για πάντα οδηγός και σκοπός μας; [6] Τι είναι αυτό που για χάρη του κάνουμε ό,τι κάνουμε, αν όχι μια ζωή ευτυχισμένη; [7] Και τι έχει νόημα να σκεφτούμε σ’αυτή τη ζωή αν όχι το πώς θα την κάνουμε ευτυχισμένη; [8] Οι πολλοί, ο κόσμος, λέει ο φιλόσοφος, πιστεύει πως την ευτυχία την φέρνει ο πλούτος, η δόξα ή η ηδονή. Και κάποιοι πιο διαβασμένοι πιστεύουν πως την ευτυχία την φέρνει το όραμα ενός αγαθού ανώτερου από αυτό που μπορούμε να ζήσουμε τώρα. [9] Αλλά λέει ο φιλόσοφος. Αν θέλουμε να είμαστε εντάξει πρέπει να παραδεχτούμε πως δεν μπορούμε να σκεφτούμε καν τι θα πει αγαθό και άριστο και ζωή ευτυχισμένη αν δεν μάθουμε πρώτα τι θα πει άνθρωπος και ζωή που πρέπει στον άνθρωπο. [10] Μη μου μιλάς για τους Έλληνες και για την ευτυχία τους ούτε και για τους φιλοσόφους τους. Οι Έλληνες που φαντασιώνεις σαν ανώτερες εκδοχές του εαυτού σου, ξεχνώντας τα ρητά της αρχαιοπρέπειας που έγραψαν οι πρόγονοί σου στις πλαγιές της Μακρονήσου όπως οι Αμερικάνοι γράφουν Χόλυγουντ στις δικές τους πλαγιές [11], οι Έλληνες που άφησες αμετάφραστους στη δική σου ομιλούσα, αυτοί και οι φιλόσοφοί τους, ο φιλόσοφος, δε μιλά για Έλληνες και βάρβαρους όταν μιλά για το αγαθό και το άριστο, μόνο μιλά για τον άνθρωπο και τη ζωή του. [12] Και λέει ο φιλόσοφος. Πες μου τι θα πει άνθρωπος για να σου πω τι θα πει ζωή ευτυχισμένη και καλή [13]. Και λέει ο φιλόσοφος. Όταν ρωτάω τι θα πει άνθρωπος δεν ψάχνω για καμιά ιδέα που έχουμε εμείς μες στο κεφάλι μας ή για καμιά ουσία που κρύβει ο άνθρωπος μέσα του. Αλλά ψάχνω να βρω τι είναι δουλειά του ανθρώπου να κάνει. [14] Και λέει ο φιλόσοφος, δουλειά του ανθρώπου είναι να ζει την ζωή που ταιριάζει στον άνθρωπο, έτσι που δουλειά του αυτιού είναι να ακούει και του ματιού να βλέπει. [15] Μη μου μιλάς για τα όντα και τα δέοντα. Αν θέλεις να είμαστε εντάξει, να πούμε πως δουλειά του φιλοσόφου για τα ανθρώπινα [16] είναι να σκεφτεί ποια ζωή ταιριάζει στον άνθρωπο. Για να μπορούμε μαζί να πούμε: να η ζωή για την οποία αξίζει να κάνεις ό,τι κάνεις. Να η ζωή η ευτυχισμένη. Και λέει ο φιλόσοφος που κάνει τη δουλειά του, άνθρωπος δεν είναι αυτός που ζει μονάχα. Άνθρωπος δεν είναι αυτός που γεννιέται για να μεγαλώσει και να πεθάνει, αυτός που ζει μόνο για να τρώει και να κοιμάται. Τον άνθρωπο δεν φτάνει να τον θρέφεις ίσα που να ζει κι αυτόν που μόνο τρέφεται ίσα που να ζει δεν τον λες άνθρωπο. Ζει μονάχα για να ζει μόνο το φυτό. Όχι ο άνθρωπος [17]. Και μη μου πείτε, λέει ο φιλόσοφος που κάνει τη δουλειά του, ανθρώπινη τη ζωή του βοδιού και του ζώου. Δε φτάνει για τον άνθρωπο ούτε να νιώθει και να κινείται από μόνος του. Δεν φτάνει να λαχταρά το φαί το νερό και το άλλο σώμα και να πηγαίνει να τα πάρει για να τον πούμε άνθρωπο τον άνθρωπο. Αυτόν που ίσα που νιώθει τι θέλει και τρέχει να το αρπάξει δεν τον λες άνθρωπο. Ζει μονάχα για να κηνυγάει μόνο το ζώο. Όχι ο άνθρωπος [18]. Ο άνθρωπος έχει τον νου του και μ’αυτόν ζει. Νους αυτός που δίνει νόημα και νους αυτός που το δέχεται. [19] Και δουλειά του ανθρώπου να ζωντανέψει και να ζήσει μες στο νόημα [20]. Να αναγνωρίσει δηλαδή το νόημα εκεί που βρίσκεται ήδη και να κάνει το νόημα πράξη εκεί που χρειάζεται να βρεθεί. Ζωή ανθρώπινη είναι αυτή που ζωντανεύει το νόημα για να ζήσει μέσα του ο άνθρωπος, έτσι που να μην ξέρεις τι έρχεται πρώτο: το νόημα ή η ζωή; Κι άνθρωπος γίνεται αυτός που μπορεί να αναγνωρίσει τα πράματα όπως είναι αλλά και να τα φτιάξει όπως πρέπει να είναι [21]. Κι αν λέγεται άνθρωπος αυτός που ζωντανεύει το νόημα για να ζει μέσα του, καλή ζωή ανθρώπου λέγεται αυτή που πετυχαίνει να κάνει πράξη και ζωή το νόημα. [22] Και λέει ο φιλόσοφος: Οι τρόποι της ζωής που πετυχαίνει είναι πολλοί κι ο άνθρωπος καταφέρνει να ζωντανέψει το νόημα για να ζήσει μέσα του [23] και όταν κάνει πράξη το κουράγιο μπροστά στις δυσκολίες που γεννούν φόβο, και όταν κάνει πράξη τη σύνεση μπροστά στις ευκολίες που υπόσχεται η ηδονή και ο πόνος, και όταν κάνει πράξη την ανεξαρτησία του ή την μεγαλοπρέπειά του μπροστά στους περιορισμούς και τις μικροπρέπειες που έχουν να κάνουν με το δούναι και το λαβείν των χρημάτων, και όταν κάνει πράξη το μεγαλείο της ψυχής του μπροστά στους κινδύνους που έχουν να κάνουν με την δημόσια εικόνα του και την υπόληψή του, και όταν κάνει πράξη την δικαιοσύνη μπροστά στην απαίτηση να είναι οι άνθρωποι ίσοι ως προς αυτά που έχουν και όταν κάνει πράξη τη σοφία μπροστά στην δυνατότητα να θεωρήσει όλη την αλήθεια για τα πράγματα τα αιώνια και όταν κάνει πράξη την σοφία μπροστά στη δυνατότητα να ζήσει με την αλήθεια για το καλό και κακό στα πράγματα τα ανθρώπινα. [24] Μη μου μιλάς για τη δουλειά του φιλοσόφου που νομίζεις ότι τελειώνει εδώ, στη θεωρία που δε βλάφτει και δε βλάφτεται, και μη μου λες πως ο φιλόσοφος ο πολιτισμένος δεν έχει δουλειά να γιουχάρει υπουργούς. [25] Ο φιλόσοφος ο πολιτισμένος τελειώνει τα Ηθικά Νικομάχεια λέγοντας πως ο σκοπός του φιλοσόφου δεν τελειώνει μ’αυτά. Γιατί σκοπός του φιλοσόφου που σκέφτεται για τα ανθρώπινα δεν είναι να διακηρύξει το τάδε ή το δείνα ως το αγαθό και το άριστο και την τάδε ή τη δείνα ζωή ως την ζωή την καλή και την ευτυχισμένη, αλλά να κάνει ώστε να γίνει η ζωή αυτή η δική μας ζωή [26]. Λέει ο φιλόσοφος. Για να κάνουμε δική μας τη ζωή αυτή - τη ζωή που ζει ο άνθρωπος όταν έχει ασκηθεί, και ξέρει και έχει τις προυποθέσεις για να κάνει πράξη το κουράγιο, τη σύνεση, την ανεξαρτησία και την μεγαλοπρέπεια, το μεγαλείο της ψυχής, την δικαιοσύνη, την σοφία για τα αιώνια και την σοφία για τα ανθρώπινα - πρέπει να γίνουμε πολίτες μιας σπουδαίας κοινωνίας. Μιας κοινωνίας τέτοιας που θα έχει σκοπό για τα μέλη της τον δικό μας σκοπό και οδηγό,xxvii τη ζωή δηλαδή στην οποία πετυχαίνουμε να ζωντανέψουμε το νόημα για να ζήσουμε μέσα του [28]. Σε ένα από τα δυσκολότερα [29] βιβλία που γράφτηκαν ποτέ, τα Πολιτικά του Αριστοτέλη, ο φιλόσοφος λέει. Αυτή η κοινωνία η σπουδαία είναι οργανωμένη έτσι που να μπορεί ο καθένας που ανήκει σ’αυτήν να έχει τα υλικά αγαθά που χρειάζεται για να καταφέρνει πρώτα και κύρια να ζει και να ζει χωρίς στερήσεις [30]. Είναι, έπειτα, οργανωμένη έτσι που να μπορεί ο καθένας που ανήκει σ’αυτήν να παίρνει από τον νόμο την ανατροφή και τη γνώση που χρειάζεται για την ζωή την πετυχημένη.xxxi Είναι, ακόμη, οργανωμένη έτσι που να μπορεί ο καθένας που ανήκει σ’αυτήν να πολεμάει και να αποφασίζει για την καλή ζωή και για το δίκαιο όλης της πολιτείας [32]. Είναι, τέλος, οργανωμένη έτσι που να μπορεί ο καθένας που ανήκει σ’ αυτήν να είναι και σπουδαίος πολίτης και αγαθός και άριστος άνθρωπος ταυτόχρονα [33]. Σπουδαίος πολίτης είναι αυτός που διατηρεί την τάξη της πολιτείας στην οποία τυχαίνει να ζει [34] και αγαθός και άριστος άνθρωπος αυτός που καταφέρνει να ζωντανεύει το νόημα για να ζει μέσα του. Έτσι που σε κάθε πολιτεία που δεν έχει σκοπό να μπορέσει ο άνθρωπος να κάνει το νόημα πράξη και ζωή, ο σπουδαίος πολίτης δεν θα είναι άνθρωπος αγαθός και άριστος. Θα είναι μόνο αυτός που διατηρεί την τάξη και τίποτα άλλο [35]. Αλλά σκοπός, γιουχάρει ο φιλόσοφος, είναι να ζήσουμε σπουδαία ως άνθρωποι [36] κι όχι να διατηρήσουμε την τάξη και τίποτα άλλο. Έτσι οι άνθρωποι που θα κάνουμε το νόημα πράξη και ζωή δεν θα είμαστε σπουδαίοι πολίτες σε πολιτείες σαν και τις δικές σας. Θα είμαστε ίσως φιλόσοφοι. Κι όσο είμαστε ακόμη φιλόσοφοι, θα μπορούμε να λέμε και να δείχνουμε ότι ο σκοπός του ανθρώπου είναι να ζωντανεύει για να ζήσει το νόημα κι όχι απλώς να ζει. Και θα μπορούμε να δείχνουμε πώς πετυχαίνουμε να ζούμε με νόημα, αντιστεκόμενοι σε κάθε μυθολογία που τοποθετεί την αρετή στην στέρηση και τον άνθρωπο στα λίγα [37]. Έτσι οι άνθρωποι που θα κάνουμε το νόημα πράξη και ζωή δεν θα είμαστε σπουδαίοι πολίτες σε πολιτείες σαν και τις δικές σας. Θα είμαστε ίσως άνθρωποι. Κι όσο είμαστε ακόμη άνθρωποι θα μπορούμε να διεκδικούμε το δικαίωμα να είμαστε σπουδαίοι πολίτες και άνθρωποι μαζί. Σημειώσεις 1. Αφορμή για το παρόν κείμενο στάθηκε ομιλία μου στο Πολιτιστικό Κοινωνικό Στέκι Βύρωνα, Λαμπηδόνα, στο πλαίσιο σειράς διαλέξεων που συντονίζει ο Κώστας Στεργιόπουλος. Η παρουσία της Ακρόπολης στην αρχή και το τέλος του παρόντος κειμένου είναι εμπνευσμένη από ομιλία του Αριστείδη Μπαλτά στην Μπιενάλε Αθηνών με θέμα την αποδόμηση της Ακρόπολης. Πολύτιμη βοήθεια στο στήσιμο και την υλοποίηση της ιδέας προσέφερε ο Θοδωρής Δημητράκος και ο Κ. Σφην.. Το κείμενο αυτό καθεαυτό οφείλει την ύπαρξή του στην Ευαγγελία Περάκη. 2. Καρτ ποστάλ από φωτογραφίες που τράβηξε ο Απόστολος Βερβέρης κατόπιν ανάθεσης από το υπουργείο Στρατιωτικών να καταγράψει το ημερήσιο πρόγραμμα στα στρατόπεδα της Μακρονήσου. Οι φωτογραφίες εκτέθηκαν στο Ζάπειο το 1949 και κάποιες από αυτές, συμπεριλαμβανομένης της παρούσης, εκτυπώθηκαν ως καρτ ποστάλ. 3. http://tvxs.gr/news/ellada/apodokimasies-enantion-panagiotopoyloy-sto-pagkosmio-synedrio-filosofias 4. Το περιστατικό αναφέρεται στον Θεαίτητο του Πλάτωνα. Μια νόστιμη και σπιρτόζα σκλάβα από την Θράκη λέγεται ότι κοροίδεψε κάποτε τον φιλόσοφο Θαλή τον Μιλήσιο που έπεσε σε ένα πηγάδι καθώς κοιτούσε τους ουρανούς λέγοντας ότι είχε περιέργεια για τους ουρανούς αλλά για το τι βρίσκεται στα πόδια του δεν έπαιρνε χαμπάρι. Πλάτωνας, Θεαίτητος, 174α. 5. Στις Νεφέλες ο Αριστοφάνης χλευάζει όπως είναι γνωστό ανάμεσα σε άλλους φιλοσόφους και τον Σωκράτη. 6. Ηθικά Νικομάχεια, 1094α 19-23. 7. Ibid. 1095α 14-21. 8. Ibid. 1094α 23-27. 9. Ibid. 1095α 23—30. 10. Ibid. 1097β 22-31. 11. (Από καρτ ποστάλ με Μακρόνησο. Δες σημ. 1) 12. 1097β 23—30. 13. Ibid. 1097 β 22-25. 14. Ibid. 1097β 25—30. 15. Ibid. 1097β 30—34. 16. Ibid. 1181β, 15-6. 17. Ibid. 1097β 35- 1098α 2. 18. Ibid. 1098α 1-3. 19. Ibid. 1098α 5. 20. Ibid. 1098α 13-15. 21. Ibid. 1098α 3 -9. 22. Ibid. 1098α 15-20. 23. Ibid. 1098α 18-19. 24. Δες Ibid., βιβλία 3-6, ΗΝ. 25. Ibid. 1179α33 – 1179β 4. 26. Ibid. 1179α33 – 1179β 4. 27. Δες για παράδειγμα Πολιτικά, 1252β 30. 28. Ηθικά Νικομάχεια, 1180α 14- 1180β30. 29. Δύσκολα για τη γυναίκα, δύσκολα για τον χειρόνακτα, δύσκολα για τον ανελεύθερο. Δες για παράδειγμα το πρώτο βιβλίο των Πολιτικών. 30. Πολιτικά, 1324α1-2 και 1278β 18-30. 31. Ηθικά Νικομάχεια 1179β -1181β24. 32. Πολιτικά, 1275α 22-25. 33. Ibid. 1277α13-1278β 5. 34. Ibid. 1276β 29-30. 35. Ibid. 1276β19-36. 36. Ηθικά Νικομάχεια, 1179β 2-4. 37. Πολιτικά, 1276β35-36. 38. Από κάλεσμα σε πορεία για τις 18/12/2008.